Metropolitan

Frederik Rreshpja për Moikom Zeqon: ‘Për librat e Zeqos duhet kohë, kujdes dhe shumë dashuri'

Frederik Rreshpja për Moikom Zeqon: ‘Për librat e Zeqos duhet

Shënim: Artikulli në vijim është shkruar nga poeti i ndjerë Frederik Rreshpja për Moikom Zeqon, eruditin e mirënjohur që u nda nga jeta ditën e sotme si pasojë e një sëmundjeje të rëndë. Artikulli i Rreshpjes u botua për herë të parë në gazetën “Albania”, në gusht të vitit 2001 (via KultPlus).

Të gjithë artikujt që janë shkruar në periodikët për Moikom Zeqon, i cilësojnë librat e tij si shumë të çuditshëm dhe disa herë të pakuptueshëm. Këtu kam parasysh sidomos autorë seriozë, si Alfred Uçi, Skënder Drini etj. Në fakt, këtu nuk ka asgjë të pakuptueshme e as të çuditshme po të kujtohemi që librat e Zeqos janë traktate, një gjini kjo, e kohëve klasike e moderne, që është e trajtuar edhe nga Lukiani edhe nga Erazmi i Roterdamit, edhe nga Blez Paskali, Dekarti, Ajnshtajni edhe nga Hajdenbergu. Sidomos iluministët francezë si Didëro, Volter, Monteskje, Furje, Simoni etj., kanë shkruar traktate me një rëndësi të jashtëzakonshme për kulturën mbarëbotërore.

Vetë Zeqo nuk thotë asgjë për këtë.

Ai nuk i emëron librat me asnjë gjini dhe asnjëherë.

Vepra e Zeqos një ndër më prodhimtarët e habitshëm të letërsisë shqipe a ndofta më i veçanti, është shumë e gjerë.

Do të përmend disa libra kryesorë të kohëve të fundit si “Meduza”, “Tempulli i hënës”, Purgatori Shqiptar”, “Onufri”, “Meduza e dashuruar mban syze dielli”, “Mes Laokontit dhe Krishtit, Onufri II”, “Kështu foli Mona Liza”, “Syzet e thyera të Meduzës”, “Syri i tretë – Naim Frashëri dhe bektashizmi”, “Princërit e mistikës”, “Nostrodami në 3 qershor”, “Tercinat e pasvdekjes së Dantes japonez”, “Zodiak”, “Jashtëtokësorët e Shqipërisë”, janë disa nga këto libra në hartimin e të cilëve, Zeqo ka përdorur një ndërthurje të shkathët me elementë të narracionit, monografisë, poezisë, historisë, filozofisë, teologjisë, arkeologjisë etj., etj.

Ai e bën këtë hartimësi mendoj unë, për ta shteruar krejt temën, prandaj këtu kemi një autor, poet, historian, estet, arkeolog etj., etj.

I referohemi librit që mbajmë në dorë “Syzet e thyera të Meduzës”, konstatojmë me lehtësi që më së pari ky është një libër poetik, por i ndërthurur me disa libra, që mund të veçoheshin po merret vesh s’mund të bëhet se që kjo nuk do të ishte një punë e mençur.

Në një shkrim të tij, Alfred Uçi, thotë që ne jemi mësuar të lexojmë libra të një gjinie të saktë, të përcaktuara nga rregulla strikte si zhanër më vete p.sh. roman, poezi, monografi, studim etj., etj.

Sigurisht ky ka qenë një mendim i shpejtuar i z. Uçi, si një ndër njerëzit e zotë të letrave shqipe, sepse ai patjetër që ka lexuar Lukianin, Zhan Pol Sartrin, D’Anuncio, Markezin, Borgesin, Karpentierin, Skorcën, Alenden, Montenjin, Eliotin etj.

Po e them që në fillim, që megjithatë, ka diçka të jashtëzakonshme dhe vërtetë të çuditshme te Moikom Zeqo.

Dhe kjo nuk ka të bëjë fare me problemet teknike me përkufizimet stilistikore etj., por me kulturën e jashtëzakonshme dhe të gjithanshme, me talentin e madh dhe aftësinë vërtet befasuese për të punuar pa u lodhur. Kjo po. Këtu kemi vërtet një çudi.

Sepse nuk kemi përse habitemi me format moderne e postmoderne, që zgjedh një autor i njohur në kulturën shqiptare.

Vërtet që në një konkurs letrar ose shkencor librat e Moikomit nuk e di se si do të klasifikoheshin, por ndoshta me zemërgjerësi mund të quheshin monografi, ose thjesht vepra poetike.

Rregullave që përcaktojnë gjinitë letrare, Zeqo nuk u jep fort rëndësi, përderisa pikërisht atje ai ç’vendos edhe kohërat, duke vënë p.sh. Narcizin përpara Adamit:

“Në botën me peizazhe llahtarisht të ndryshëm, me po aq qenie të pangjashme dhe hollësira të kundërta e kahe përjashtuese në këtë pështjellim kaosor, të paqëndrueshëm dhe vulgar, kur akoma nuk ishin krijuar hyjnitë prej Hiçit të Madh, ishte një njeri, që s’dihet, pse e quajtën (prej kujt?) Narciz. Mijëvjeçarë më pas do të krijohej një tjetër pasqyrim i rremë, ashtu kot dhe mjerueshëm nga balta (paraskulptura), Adami”.

Raste të tilla ka shumë, në këtë rast po shqyrtojmë faktin që Zeqo duket se i bën kohërat rrëmujë, vetëm për një trill poetik a filozofik.

Por mua më duket se nuk është ashtu, thjesht për faktin se ai e njeh më së miri historinë dhe kjo gjë dihet, pasi është një ndër historianët tanë më të shquar.

Rasti që cituam më lart, po sqaroj se mendimi i shkencëtarëve është se mitologjia greke është më e vjetër se ajo e judejve.

Duke mos i sqaruar këto gjëra, pra del sikur Zeqo na shtron përpara paradokse të pafundme.

Të tërë e dimë faktin, që ka vjersha prozaike e ka prozë poetike. Atëherë, mos vallë Zeqo i kthehet prozës kur lodhej si poet?

Jo. Apo mos vallë për një trill poetik i ikën prozës?

Jo. Në fakt ai lufton me shumë armë për ta marrë kështjellën që kërkon. Ai përdor gjithçka: vizaton më flamastër e me vaj, shkruan tercina dhe haiku, ode, esse, dialog, tregim; polemizon, filozofon, hulumton etj., etj.

Moikom Zeqo njihet si poet, prozator, gazetar, arkeolog, historian, politikan etj.

Dhe mua më duket se e ka parë të arsyeshme të shfaqet pikërisht në një vepër kështu, në shumë plane njëherësh.

Në letërsinë e sotme postmoderniste kjo është diçka e zakontë, por kërkon një personalitet të madh.

Pra kjo është diçka moderne, por si shumëçka në këtë botë, e ka zanafillën në lashtësi.

E thamë dhe më lart që si rregull vepra të tilla janë quajtur traktate, mirëpo duhet të jemi të vetëdijshëm se për Moikom Zeqon kjo është pak ta thuash, sepse në të vërtetë me njohjen që unë kam në mbarë letrat e botës, nuk e gjen një guxim kaq të gjerë dhe të suksesshëm.

Vërtet që Lomonosovi shkruante vjersha në marxhinenë e artikujve shkencorë, por nuk i botonte bashkë.

Bonaparti hartonte ligje mbi hartat ushtarake, madje Balzaku i shkruante edhe borxhet nëpër kapitujt e romaneve, Da Vinçi skiconte helikopterë mbi gruntin e telajove.

Migjeni i madh te “Vargjet e lira” ka botuar së bashku poezi dhe tregime.

Hemingueji bën ndryshe: mbledh dy tregime dhe i quan roman. Lukiani shkruan për shkencat e natyrës në vargje.

Gogoli shkruan romanin “Shpirtrat e vdekura” dhe e quan poemë, kurse Pushkini bën poemën “Eugen Onjegin” dhe e quan roman.

Piktorët japonezë i shkruajnë poezitë e tyre mbi akuarele e të tërë këta kanë bërë kryevepra.

Pra veprat e Zeqos janë sa letrare aq edhe shkencore e brenda këtij përcaktimi gjithsesi me prioritet edhe mund të quhen thjesht vepra arti, pasi vërehet lehtë dhe qartë se si artisti Zeqo me veprat e veta është më i dukshëm.

Por është një artist-shkencëtar dhe ne të tillë nuk kemi patur, veç ndoshta Naim Frashërin deri diku. Vepra e Zeqos nuk mund të ngatërrohet me veprën e Akimovit, Hajerdallit, Prustit, Sartrin, sepse kompozimi i veprave të tij të kujton emulsionin në kimi.

Me perceptim, aty dallojmë qartë shtresat poetike, teologjike, historike etj..

Të paraqitesh kështu në shumë plane, si të thuash i veshur edhe në vjeshtë edhe në pranverë, bile në shumë stinë, duhet të pranojmë që është një mrekulli.

Le të flasim për poezinë e Moikom Zeqos.

Që në vitet 70 ai fillon e shkruan ndryshe.

Kjo gjë ka kaluar pa u kuptuar mirë, pa zhurmë, e megjithatë Moikom Zeqo është vlerësuar nga kritika dhe lexuesi si një ndër më të mirët poetë shqiptarë.

Karakteristika e parë e tij është ajo, që Zeqo ka një fantazi të çmendur dhe kjo fantazi e çmendur, e pasur dhe e pashembullt veç ndoshta ndonjë Ginsberg apo Janis Ricos, nganjëherë kthehet në karusel dhe kësisoj lexuesit të pamësuar me përshpejtësi marramendëse poetike i vjen lodhja. Veç kësaj kjo dhe e dëmton poezinë.

Dhe ja përse: në vrap e sipër Zeqo të ngjan me një skulptor, që bën punën e 100 skulptorëve duke vrapuar nga njëri tors në tjetrin, duke hedhur një spatul argjil aty-këtu, duke daltuar diçka, duke bërë rrëmujë dhe duke lënë patjetër diçka përgjysmë në këtë atelie të çuditshme.

Kësisoj shumë përfytyrime, figura, ide dhe imazhe mbeten përgjysmë.

Shembull:

Romeo është Mbreti iZzi

e Xhulieta Mbretëresha e Bardhë
që duke u dashuruar
i humbin kuptimin shahut
që është vetëm ndarje dhe urrejtje,
divorc
dhe jo martesë.

Këto figura duheshin çuar më tej, duhej bërë e plotë ngrehina e përfytyrimit. Këndej ka lindur mendimi i përgjithshëm se nga një poezi e Zeqos mund të nxjerrësh 100 vjersha.

Vërtet kjo tregon një pasuri të jashtëzakonshme, por nga ana tjetër tregon një shkujdesje , pasi lexuesi pyet: përse nuk u bënë këto 100 vjersha?

Dhe është e habitshme, vërtet e habitshme dhe e pashpjegueshme, se si një punëtor i tillë i jashtëzakonshëm përton të ndalet me një poezi, në mënyrë tepër serioze për ta zhdërvjelluar dhe për ta çuar më tutje.

Ku është qimiteri i personazheve

që vdesin nëpër libra? Si s’është çmendur Shekspiri?
Ka lënë të pavarrosur një qytetërim të tërë!
Kush do të paguajë për funeralin tim të kotë?
Merrini, ju lutem, hua De Radës
nga honorarët, që kurrë s’ia paguan!
Degët e pjeshkës së lulëzuar
janë dejet brenda kurmit tim të plakur
Syri magnetik i busullës është i Mendimit Polifem. 

Këtu ka një denduri të atillë imazhesh, saqë mua si profesionist më duhet t’ju kthehem edhe një herë derivateve për të kuptuar diçka.

Natyrisht, këtu nuk është koha për të bërë të tilla trajtesa, pasi kjo gjë do një studim më vete.

Sidoqoftë duhet thënë se Zeqo si poet i talentuar duhet të ndalet në shumë poezi, t’i çojë më tutje figurat dhe të bëhet më konstruktiv.

Tani do të sjell si shembull një poezi të mrekullueshme, pa shumë detaje e pa shumë rrëmujë.

Paraqitja grafike e kësaj vjershe për mua është e papranueshme, por ama poezia në vetvete është vërtet një kryevepër.

Pak e shumë vjersha është kjo: Një piktor merr një letër dhe vizaton disa zogj, kaluan disa kohë e zogjtë ikën dhe fluturuan tutje, pasi letra nuk mund të bëhet kafaz i zogjve të lirë.

E gjëra të tilla mund të përmend shumë si: “Rebelimi”, “9 janar 1996”, “Vdekja kristalore”, “Shtëpia”, “Fytyrat e vajzave” etj.

Që në librin “Qyteti Feniks” në vitet 70, Zeqo del me një poezi të re, ku dukshëm ka kapërcime para të cilave Pindari duket një fluturues i thjeshtë. Bie në sy një kuptim metafizik i gjithësisë, që të kujton disa Rembo.

Ka përmasa kozmike në hapësirë dhe në kohë dhe përfytyrime të paperceptuara deri aso kohe në letërsinë shqipe, por që bota i ka njohur te Remboja, Blejku, Valeria, Ginsbergu e pse jo që më përpara te Konfuci dhe te Du Fu.

Kështu aso kohe pata shkruar në shtyp se Zeqo ishte poeti më me fantazi deri në lodhje, dhe këtë ky e ka çuar më përpara, megjithatë kjo mbetet një poezi e re në letrat shqipe, megjithëse e njohur nga bota edhe pse në këtë plan ka diçka krijuese.

Këtu do të ndeshemi me qytetërime, ide, përkufizime, kapërcime, hapësirë, kohë, fantazi e pafund, një vrap i lodhshëm nga një tablo në tjetrën nga një ide te tjetra, nga një cep i kozmosit te tjetri.

Në një vend Moikomi mrekullohet para fjalëve të Homerit: “Anije të shpejta si mendimi”.

Kjo ka bërë që të thuhet se është shumë vështirë të shkruash për Zeqon.

Sigurisht është shumë më e vështirë se sa të shkruash për atë mori librash që dalin përditë.

Nga këto libra Moikom Zeqon e ndan një hon.

Kapërcejeni këtë hon dhe atëherë do të shkruani lehtë dhe me kënaqësi për këtë autor.

Po s’do mend për këtë duhet kulturë, pasi Zeqo njihet si ndër shqiptarët më të kulturuar të të gjithë kohërave.

Në një shkrim për Kadarenë kam thënë që të hysh dhe të kuptosh diçka nga Luvri duhet kulturë.

Gjë për t’u çuditur, siç thuhet në prozën popullore dhe që nuk është kapur nga asnjeri, është fakti që Moikom Zeqo në tërë veprimtarinë e tij është i pari teolog shqiptar që nga Bogdani e këtej, por një teolog i llojit të vet, disi volterian dhe e them këtë sepse në tërë veprat e tij me gjithë dashurinë për mitet e Lindjes etj., del ideja socialiste që kjo botë me tërë këto dhimbje, padrejtësi shoqërore dhe vuajtje nuk ka sesi të jetë vepër e një hyjnie mëshirëmadhe e mëshirbërëse.

Katër fetë që praktikohen në Shqipëri, por edhe fetë e tjera të hyra tani së voni, pa përjashtim e kanë origjinën te Bibla, pra mund të thuash fare mirë, që Zoti i shqiptarëve është një dhe quhet Jahova (JHVH), Sabat ose Allah (formë e islamizuar e Elisë), por që vetëm në një rast është në Bibël edhe si fjalë direkt. Përgjithësisht morali i këtyre feve buron nga Tabelat e Moisiut dhe nuk kanë ndonjë karakter teologjik, magjik apo dhe hyjnor, por është një tërësi rregullash për të ruajtur kolektivitetin, marrëdhëniet shoqërore.

Këtë Zeqo e jep më së miri pa blasfemuar, pa fyer kërkënd, sepse ai është i dashuruar pas mitologjisë kristiane dhe asaj mistike, por më tepër si estet, pasi lehtë kuptohet se Zeqo është një ateist modern i mësuar me konceptin e Zotit si “qenie supreme” (Hegel), si “intelekt i përsosur” (Ajnshtajn).

Është e para herë që në Shqipëri shkruhet për një demiurg mbi kategoritë filozofike, larg konceptit patriarkal të miteve të Lindjes.

Në botë ekzistojnë qindra fe dhe hyjnitë e tyre janë krijuar mbi bazën e kulturave përkatëse, prandaj këto hyjni tingëllojnë disi të vonuara dhe nuk mund të përqasen me kulturën e sotme teknike, Zeqo i dashuron ato më tepër si estet dhe poet, pasi këtë përkufizim që unë bëra më lart, ai e di mirë. Personalisht nuk kam ndonjë mallëngjim të tillë për kurrfarë kulti, por e pranojmë ashtu si Moikomi se fetë janë kulturë, përfshi edhe fetë e vdekura të grekëve e asketëve etj..

Kam përshtypjen se Zeqo e ka mohuar ateizmin komunist, që e paraqet materien të pafundme në kohë dhe hapësirë, ç’ka i bie ndesh ligjeve shkencore (Lavuazje).

Në besimin e tij, Zeqo është më tepër poet dhe hulumtues.

Ka ca tregime jashtëzakonisht të bukura nga bota e fesë, por që nuk mund t’u thuash tregime fetare.

Filozofia moderne nuk e pranon konceptin e Zotit, siç e japin fe të ndryshme dhe u ka bërë kritikë tërë miteve mbi hyjnitë.

Por nga ana tjetër, ajo nuk rresht së kërkuari një koncept të ri të “supermitetit” (Hajdeger), ç’ka siç duket është e parakohshme ose ndoshta fare e pamundur për arsyen njerëzore.

Megjithatë, thotë me të drejtë Zeqo, fetë kanë bukurinë e tyre, moralin e tyre ndaj duhen dashur e respektuar.

Mua më duket se jo vetëm për mitologjinë greke, por për të tëra fetë në tërësi ka ardhur koha që të shikohen thjesht si mitologji ose siç i përcaktojnë francezët – legjenda të bukura.

Në fakt ky është besimi (dini) i një ateisti demokrat.

Është e çuditshme se si në Shqipëri ka intelektualë me famë, që besojnë horoskop, magji, dorën e Zotit apo kultet amatore.

Mirëpo kjo ngjet kudo. Jam skandalizuar kur kam lexuar në shtypin e huaj që Klintoni mbante në Shtëpinë e Bardhë dy horoskopistë dhe konsultohej çdo mëngjes me ta, në mënyrën më serioze.

Është fat që Zeqo në tërë veprimtarinë e tij si burrë me kulturë, nuk merret me këto gjëra si me kiromansi, fallin e letrave e budallallëqe të tjera, pasi është në shkallën më të lartë si filozof dhe poet i teologjisë.

Mua vetë nuk më vjen doresh të shkruaj për Qerbelanë.

Por do të shkruaja me dëshirë për Urën e Qabesë dhe për Taxh Mahallin, pasi jam më popullor se miku im i vjetër, por edhe si teolog Zeqo më pëlqen aq sa Thomas Akuini dhe mistikët e Persisë.

Sidomos është interesant fakti që Zeqo bën krijim duke paraqitur idetë moderne mbi eternitetin, kohën, hapësirën, Big Bengun, demiurgun; dhe këto të tëra janë paraqitur në poezi në një stil tepër modern e të shkëlqyr. Përmasat në veprën e Zeqos janë të mëdha e kjo dihet, por unë u ndala vetëm në disa pika.

Sigurisht nuk mund të rri pa thënë diçka rreth arkeologjisë, pikturës, ashtu siç i koncepton së bashku Zeqo.

Një ndër kulmet e krijimtarisë së tij është studimi serioz mbi Onufrin, një piktor i jashtëzakonshëm, që ka bërë epokë jo vetëm në pikturën shqiptare, por në mbarë atë bizantine.

Me një gjuhë të një stili të përveçëm ai bën një analizë shkencore të veprimtarisë së Onufrit, por si lexues, ndoshta më tepër mua më bën përshtypje figura e këtij prelati të ngjyrave që e pasuron më shumë kulturën tonë.

Ai bën një analizë të shumanshme dhe ka në dispozicion një dokumentacion të habitshëm historik dhe etnik dhe mbi këtë bazë është zbërthyer fryma e krishterë e kësaj pikture, që është një klithëm që jehon dhe do të jehojë gjatë nëpër shekuj, mënyra e konceptimit të botës nga ana e Onufrit për të parën herë thuhet këtu se del nga tradita e ngurtë e pikturës dhe e ikonografisë bizantine.

Po kështu, me interes janë dhe elementët shqiptarë në pikturën e Onufrit, ngjyra e tij, e kuqja e famshme, bota e brendshme që del me dridhjet e vogla të penelit, luhatjet mes teologjisë së ngurtë dhe një farë bektashizmi, pasi në pikturën e Onufrit, pas një analize të hollësishme dalin mjaft elementë thjesht laikë.

I parë në këtë prizëm ashtu si Borgesi, Zeqo lidh epokat duke fshehur perin. E pra fare mirë konstatohet lidhja mes Onufrit dhe bektashianëve. Duket diçka e çuditshme sesi Onufri është i pari bektashian.

Po Zeqo merret me gjëra të çuditshme.

Është një punë e pafundme kjo analizë dhe unë nuk pretendoj të bëj hulumtime të plota për arsye kohe dhe vendi, por u ndala në disa pika kryesore që më tërhoqën vërejtjen.

Jam dakord plotësisht me shkrimet ku thuhet që librat e Zeqos kanë një autonomi të brendshme dhe madje ata mund të lexohen duke hapur çdo faqe, tamam si Bibla.

Por kjo është një Bibël e Re, moderne dhe e besueshme.

Ashtu si dhe Kadareja i madh, Moikom Zeqo përbën një fenomen në letrat shqipe dhe jo më kot, por i përqas këto dy figura madhore dhe autoritare.

Në një vend Unamuno thotë që “Servantes para shekujve ka shkruar për mua”.

Sa do të desha që këta dy burra të mençur që unë i çmoj mbi të gjithë në letrat shqipe të shkruanin për mua, por, unë e di se një Unamuno do të vijë më vonë.

Fenomeni Moikom Zeqo është koncentrimi i një intelektualiteti të lartë, etapë e re e letërsisë dhe e kulturës shqipe.

Nuk është e vështirë ta dimensionosh, më saktë dimensionimi hierarkik i librave të Zeqos është një çështje kohe dhe të kuptuari.

Askush nuk mund të thotë se gjoja nuk paska aftësi për të kuptuar librat e mëdhenj. Një kritik i plogët na pengohet nëpër këmbë. Jemi shpesh aq budallenj sa t’i referohemi gazetave dhe t’i besojmë ato, si shënimeve farmaceutike të ilaçeve të skaduar.

Duke u strukturuar në një libër, shkrimtari s’është asnjëherë i mbyllur, por vetëm i hapur në të gjitha librat.

Është elegante dhe magjike që të thuash se çdo shkrimtar i vërtetë shkruan vetëm një libër gjatë gjithë jetës.

Ky libër mund të ketë disa faqe paradoksesh gjeniale dhe metaforash tekanjoze si te Rembo apo Uitmani.

Të mos harrojmë dhe skicat e jashtëzakonshme me përtëritje fuqish me një emancipim të përhershëm të Migjenit.

Kush tha se Homeri ka shkruar librat e trashë?

Epose të mëdhenj, karakterizohen jo nga fletët e shumta të shkruara. Te Zeqo mund të ishte hapja e një epoke të re.

Të shkruarit tradicional nuk do të thotë që nuk ka modernitet. Moderniteti është më tepër një esencë e konceptimit dhe e formës.

Por në epokën postmoderniste Zeqo me një të menduar të ri krijon një gjuhë të re.

Të habit, por edhe të krijon shpesh vështirësi pafundësia e paradokseve.

Cdo paradoks është fillesa e filozofisë.

Këtë e dinte Herakliti i thinjur, me sa duket Borgesi e përcolli letërsinë e paradokseve si korridat spanjolle, ku toreadorët ndeshen me demat.

Edhe Zeqo parapëlqen spektaklin e ideve, por preferon disa përplasje më të fshehta.

Ndaj i pëlqen mistika e bektashianëve si një formë e re e zarathustrizmit.

Një kapërcim i nivelit poetik që në vitet 70 i Zeqos drejt emancipimit të metaforave dhe të shtjellimit tematik e çoi edhe te një kapërcim i veçantë i prozës në vitet 90. Kështu, poezia dhe proza e Zeqos janë e njëjta gjë. Ne na mahnit uniteti i tyre dhe biem në mendime për gjërat e veçanta apo për motivet me një ambiguitet të shumëfishtë.

Si mik i vjetër i Moikom Zeqos e kam ndjekur krijimtarinë e tij.

Por vetëm në këtë kohë sukseset e tij janë më të lexueshme, ai na afron kode të reja leximi. Nuk është vetëm kultura që krijon simfonizmin letrar Moikomian. Një lëvizje nebuloze, që ka të bëjë me gjenezën e tij është kudo e pranishme në librat e tij, ashtu siç është vetë jeta. Autori gati ironizon formulat absolute, por relativizmin moral e shikon me shpoti, nuk ka droje edhe ta satirizojë. Të habit lirika e brendshme e fjalës, ndonëse shkujdesja poetike flet më tepër për një thyerje të qëllimshme të rregullave, gjë që vjen nga përvoja e gjatë.

Dendësia e ideve është kaq e madhe në një fletë libri, sa të tjerë shkrimtarë me të njëjtën lëndë mund të shkruanin dhjetëra faqe.

Kjo dashuri intelektuale për sintezën është e rrallë dhe deri diku mund të them që ky shkrimtar është i vetmuar.

E pra kështu në këtë mënyrë, ai kërkon të na ç’mitizojë vetminë e tij dhe të botës.

E di që aktet e vlerësimit janë aktet më të vështira.

Balzaku përmendet jo vetëm për veprën e tij madhështore, që me përvujtmëri e mbiquajti “Komedi Njerëzore”.

Ai përmendet se qe i vetmi në Francë që zbuloi talentin e fshehur nga buja e opinionit publik të Stendalit.

Këtë gjë nuk e bëri Sent Bëvi as kritikët dhe estetët e shquar të Francës.

Ndershmëria e Balzakut në këtë rast pati një karakter historik. Nuk dua të heq asnjë paralel.

As nuk dua të them se ky shkrim ka thjesht karakterin e një zbulimi. Zeqo gjithnjë ka qenë një figurë publike tepër e njohur.

Për arsye që nuk mund t’i kuptoj dhe pra as dua t’i shpjegoj gjithmonë, ky njeri dhe krijues nuk është kuptuar siç duhet.

A nuk ndodh kështu edhe me poetin e mrekullueshëm Ndre Mjeda? Si dreqin në të gjitha kohërat, Mjeda qenka “i panjohur”, “i pakuptueshëm”? Shkrimi im është padyshim një ftesë diskutimi.

Kështu duhet të kuptohet. Për të shkruar për librat e veçantë të Zeqos duhet kohë, kujdes, tendosje dhe padyshim shumë dashuri.

Sepse ai e meriton këtë dashuri.

Ai vetë ka dhënë dhe jep dashuri.

REELS

OK!

Emisionin e plotë e gjeni në Youtube/ Andale AL

E kemi mbajtur sekret, por sot sikur kemi qejf t'jua themi! 💕 @greenandprotein.al është vendi që na sjell mëngjesin dhe drekën në zyrë se e kemi zgjedhur si vend të preferuar. Ndonjëherë shkojmë edhe vetë se ka ambient të lezetshëm dhe të qetë. 🥰 Bowls janë yll, lëngjet e frutave, çdo gjë dmth. 🥑

Sa i bukur ky projekti i @unwomenalbania 💕 Gratë fuqizohen, udhëtojnë vetëm, argëtohen dhe zbulojnë histori frymëzuese dhe të pabesueshme nga peshkatarët. Në një udhëtim shumë të bukur në Vlorë ndodhin të gjitha. Love the idea 💡 Bravo! 🙌

U zgjuam me një ndjenjë nostalgjie sot 😌

S'e dimë ne ç'rast ke ti, por dimë ku duhet ta marrësh fustanin! 👗 @la_kune_ ka kaq shumë modele për çdo event, masa S-2XL, super çmime dhe dizajne. Të nderon kudo dmth ✌️

POV: Të bien pantallonat në mes të performancës, por ti je Beyoncé 🔥

Dua Lipa performon këngën e Raffaella Carrà dhe rrëmben zemrat e italianëve ❤️‍🔥

Po ju, keni bërë ndonjëherë takime po aq interesante?! 🤨

Shpresojmë për më të mirën! 🇦🇱❤️‍🔥 Credits: @eja.alb

Frederik Rreshpja for Moikom Zeqo: 'Zeqo's books need time, care and of course a lot of love

Frederik Rreshpja për Moikom Zeqon: ‘Për librat e Zeqos duhet

Note: The following article was written by the late poet Frederik Rreshpja for Moikom Zeqon, the well-known erudite who passed away today as a result of a serious illness. Rreshpja's article was first published in the newspaper "Albania" in August 2001 (via KultPlus ).

All the articles written in periodicals about Moikom Zeqon, describe his books as very strange and sometimes incomprehensible. Here I have in mind especially serious authors, such as Alfred Uçi, Skënder Drini, etc. In fact, there is nothing incomprehensible or strange here if we remember that Zeqo's books are treatises, a genre of this, of classical and modern times, which is treated by both Lucian and Erasmus of Rotterdam, and by Blez Paskali. , Descartes, Einstein also from Heidenberg. Especially the French Enlightenment, such as Diderot, Voltaire, Montesquieu, Furje, Simoni, etc., have written treaties of extraordinary importance to world culture.

Zeqo himself says nothing about this.

He does not name books of any gender and never.

Zeqo's work, one of the most astonishing and perhaps most special productions of Albanian literature, is very extensive.

I will mention some recent major books such as "Medusa", "Temple of the Moon", "Albanian Purgatory", "Onufri", "The Medusa in Love Wears Sunglasses", "Between Laokont and Christ, Onufri II", "Thus spoke Mona Lisa ”,“ Broken Glasses of Medusa ”,“ The Third Eye - Naim Frashëri and Bektashism ”,“ Princes of Mysticism ”,“ Nostrodami on June 3 ”,“ Tercins of the Death of the Japanese Dante ”,“ Zodiac ”, "Albania's Extraterrestrials", are some of these books in the compilation of which, Zeqo has used a skillful combination of elements of narration, monograph, poetry, history, philosophy, theology, archeology, etc., etc.

He makes this compilation, I think, to exhaust the whole topic, so here we have an author, poet, historian, esthete, archaeologist, etc., etc.

We refer to the book we are holding in our hands, "Broken Glasses of Medusa", we easily find that at first this is a poetic book, but intertwined with several books, which could be singled out, it is understood that this cannot be done. it would not be a wise thing to do.

In one of his writings, Alfred Uçi, says that we are used to reading books of the correct gender, defined by strict rules as a separate genre e.g. novel, poetry, monograph, study, etc., etc.

Of course, this was an accelerated opinion of Mr. Uçi, as one of the skilled people of Albanian letters, because he must have read Lukian, Jean Paul Sartre, D'Anuncio, Marquez, Borges, Karpentier, Skorca, Alenden, Montenjin, Eliot, etc.

I am saying that from the beginning, however, there is something extraordinary and really strange about Moikom Zeqo.

And this has nothing to do with technical problems with stylistic definitions, etc., but with the extraordinary and versatile culture, the great talent and the truly amazing ability to work tirelessly. That's right. Here we really have a wonder.

Because we have no reason to be surprised by modern and postmodern forms, chosen by a well-known author in Albanian culture.

It is true that in a literary or scientific competition Moikom's books do not know how they would be classified, but perhaps they could be generously called monographs, or simply poetic works.

Zeqo does not pay much attention to the rules that determine the literary genres, while it is there that he sets the times, putting e.g. Narcissus in front of Adam:

"In a world with terribly different landscapes, with as many dissimilar beings and opposite details and exceptional directions in this chaotic, volatile and vulgar confusion, when the deities of the Great Nothing had not yet been created, there was a man who could not. ' it is known, why they called him (by whom?) Narciz. Thousands of years later, another false reflection would be created, so vain and miserable by the clay (pre-sculpture), Adam ”.

There are many such cases, in this case we are examining the fact that Zeqo seems to be making a mess of time, only for a poetic or philosophical fiction.

But it seems to me that this is not the case, simply because he knows history best, and this is well known, as he is one of our most prominent historians.

The case we quoted above explains that the opinion of scientists is that Greek mythology is older than that of the Jews.

By not clarifying these things, it turns out that Zeqo puts us in front of endless paradoxes.

We all know the fact that there are prose poems and there is poetic prose. So, does Zeqo return to prose when he was tired as a poet?

No. Or did he run away from prose for a poetic fiction?

No. In fact he fights with a lot of weapons to get the castle he wants. He uses everything: draws with flamethrowers and oil, writes tercina and haiku, ode, esse, dialogue, story; polemics, philosophizes, researches, etc., etc.

Moikom Zeqo is known as a poet, prose writer, journalist, archaeologist, historian, politician, etc.

And it seems to me that he found it reasonable to appear in exactly one work like that, in many plans at once.

In today's postmodernist literature this is something common, but it requires a great personality.

So this is something modern, but like many things in this world, it has its origins in antiquity.

We said above that as a rule such works are called treaties, but we must be aware that for Moikom Zeqon this is a bit to say, because in fact with the recognition that I have all the letters in the world, I do not find one such broad and successful courage.

It is true that Lomonosov wrote poems in the margin of scientific articles, but did not publish them together.

Bonaparte drafted laws on military maps, and Balzac even wrote debts in the chapters of novels, Da Vinci sketched helicopters over the galaxy.

The great Migjen in "Free Verses" has published poetry and stories together.

Hemingway does it differently: he collects two stories and calls them novels. Lucian writes about the natural sciences in verse.

Gogoli writes the novel "Dead Souls" and calls it a poem, while Pushkin makes the poem "Eugen Onjegin" and calls it a novel.

Japanese painters write their poems on watercolors and all of them have made masterpieces.

So Zeqo's works are both literary and scientific, and within this definition, however, art works can be called a priority, as it is easy and clear how the artist Zeqo with his works is more visible.

But he is an artist-scientist and we have not had one, except maybe Naim Frashëri to some extent. Zeqo's work cannot be confused with the work of Akimov, Hajerdall, Prust, Sartre, because the composition of his works is reminiscent of emulsion in chemistry.

With perception, there we clearly distinguish poetic, theological, historical layers, etc ..

To appear in so many plans, as it were, dressed both in autumn and spring, even in many seasons, we must admit that it is a miracle.

Let's talk about Moikom Zeqo's poetry.

Since the 70's he begins to write differently.

This has passed without being well understood, without noise, and yet Moikom Zeqo has been praised by critics and readers as one of the best Albanian poets.

His first feature is that Zeqo has a crazy fantasy and this crazy, rich and unparalleled fantasy except perhaps some Ginsberg or Janis Ricos, sometimes turns into a carousel and thus the uneducated reader with dizzying poetic speed comes tired . In addition, it damages the poetry.

And here's why: on the run, Zeqo looks like a sculptor, doing the work of 100 sculptors running from one torso to another, throwing a clay spatula here and there, tearing something up, making a mess and definitely leaving something half in this strange atelier.

Thus many imaginations, figures, ideas and images remain half-baked.

example:

Romeo is the King of Zzi

of Juliet the White Queen
since falling in love
they lose the meaning of chess
which is only division and hatred,
divorce
and not marriage.

These figures had to be taken further, the imaginary edifice had to be completed. This is where the general idea that you can extract 100 poems from a poem by Zeqo was born.

True this shows tremendous wealth, but on the other hand it shows a carelessness, as the reader asks: why weren’t these 100 poems made?

And it is astonishing, truly astonishing and inexplicable, how such an extraordinary worker is lazy to stop with a poem, too seriously to de-escalate it and take it further.

Where is the character's character

who die in books? How crazy is Shakespeare?
It has left an entire civilization independent!
Who will pay for my vain funeral?
Please borrow De Rada
from royalties, which you never pay!
Flowering peach branches
are the intoxicants within my old whore
The magnetic eye of the compass is of Polifem Thought.

There is such a density of images here that I, as a professional, have to go back to derivatives once again to understand something.

Of course, this is not the time to make such treatments, as this will be a study in itself.

However, it must be said that Zeqo, as a talented poet, must stop at many poems, move the figures further and become more constructive.

I will now give as an example a wonderful poem, without much detail and without much fuss.

The graphic presentation of this poem is unacceptable to me, but the poetry itself is truly a masterpiece.

More or less the poem is this: A painter takes a paper and draws some birds, some time passes and the birds run away and fly away, as the paper cannot become the cage of free birds.

I can mention many such things as: "Rebellion", "January 9, 1996", "Crystal Death", "House", "Girls' Faces", etc.

Since the book "City of Phoenix" in the 70's, Zeqo comes up with a new poem, where there are clearly surpasses before which Pindar seems a simple flyer. A metaphysical meaning of the universe stands out, reminiscent of some Rembo.

There are cosmic dimensions in space and time and unimaginable imaginations in Albanian literature until then, but the world has known them in Rembo, Blejku, Valeria, Ginsberg and why not before in Confucius and Du Fu.

So at that time I had written in the press that Zeqo was the most fantasy poet to the point of fatigue, and this has led to this before, however this remains a new poetry in Albanian literature, although known from around the world although in this plan there is something creative.

Here we will encounter civilizations, ideas, definitions, transitions, space, time, endless fantasy, a tiring run from one picture to another from one idea to another, from one corner of the cosmos to another.

In one place, Moikomi marvels at Homer's words: "Ships as fast as thought."

This has made it very difficult to write about Zeqon.

Of course it's much harder than writing about that bunch of books that come out every day.

From these books Moikom Zeqon shares a hon.

Overcome this hon and then you will write easily and with pleasure for this author.

But of course this does not require culture, as Zeqo is known as one of the most cultured Albanians of all time.

In an article about Kadare, I said that to enter and understand something from the Louvre, you need culture.

Surprisingly, as stated in popular prose and not captured by anyone, it is the fact that Moikom Zeqo in his entire activity is the first Albanian theologian from Bogdan onwards, but a theologian of his kind, somewhat volterian and I say this because in all his works with all the love for the myths of the East, etc., the socialist idea emerges that this world with all these pains, social injustice and suffering has no way of being the work of a merciful and compassionate deity.

Four religions that are practiced in Albania, but also other religions that have recently entered, without exception have their origin in the Bible, so you can very well say that the God of Albanians is one and is called Jahova (JHVH), Sabat or Allah ( Elijah's Islamized form), but only in one case is it in the Bible also as a direct word. Generally the morality of these religions stems from the Tablets of Moses and they do not have any theological, magical or even divine character, but it is a set of rules to maintain collectivity, social relations.

Zeqo gives this best without blasphemy, without insulting anyone, because he is in love with Christian and mystical mythology, but more as an esthete, as it is easy to understand that Zeqo is a modern atheist accustomed to the concept of God as a "being." supreme ”(Hegel), as a“ perfect intellect ”(Einstein).

It is the first time in Albania that a demiurge has been written on philosophical categories, far from the patriarchal concept of Eastern myths.

There are hundreds of religions in the world and their deities are created on the basis of respective cultures, so these deities sound somewhat delayed and can not be compared with today's technical culture, Zeqo loves them more as an esthete and poet, as this definition that i did above, he knows well. Personally, I have no such longing for any cult, but we accept, like Moikomi, that religions are culture, including the dead religions of the Greeks and the Ascetics, etc.

I have the impression that Zeqo has denied communist atheism, which presents the infinite matter in time and space, which contradicts scientific laws (Lavuazje).

In his faith, Zeqo is more of a poet and researcher.

There are some extremely beautiful stories from the world of religion, but you can't tell them religious stories.

Modern philosophy does not accept the concept of God, as given by various religions, and has criticized all myths about deities.

But on the other hand, she does not stop looking for a new concept of "supermeter" (Heidegger), which is apparently premature or perhaps impossible for human reason.

However, Zeqo rightly says, religions have their own beauty, their own morality, so they should be loved and respected.

It seems to me that not only for Greek mythology, but for all religions as a whole, the time has come to look at it simply as mythology or, as the French define it - beautiful legends.

In fact, this is the belief of a democratic atheist.

It is strange how in Albania there are famous intellectuals who believe in horoscopes, magic, the hand of God or amateur cults.

But it happens everywhere. I was shocked when I read in the foreign press that Clinton kept two horoscopes in the White House and consulted with them every morning, in the most serious way.

It is fortunate that Zeqo in all his activity as a man of culture, does not deal with these things as with chiromancy, fortune-telling and other nonsense, as he is at the highest level as a philosopher and poet of theology.

I can't help but write about Karbala.

But I would like to write about the Kaaba Bridge and the Taj Mahal, as I am more popular than my old friend, but also as a theologian I like Zeqo as much as Thomas Aquinas and the mystics of Persia.

Especially interesting is the fact that Zeqo creates by presenting modern ideas on eternity, time, space, the Big Bang, the demiurge; and all of them are presented in poetry in a very modern and brilliant style. The dimensions in Zeqo's work are large and this is known, but I only stopped at a few points.

Of course I can't help but say something about archeology, painting, as Zeqo conceives them together.

One of the peaks of his creativity is the serious study on Onufri, an extraordinary painter, who has made an era not only in Albanian painting, but throughout the Byzantine one.

In a language of a particular style, he makes a scientific analysis of Onufri's activity, but as a reader, I am perhaps more impressed by the figure of this prelate of colors that further enriches our culture.

He makes a multifaceted analysis and has a surprising historical and ethnic documentation available and on this basis the Christian spirit of this painting has been deconstructed, which is a cry that resonates and will resonate for centuries, the way the world is conceived by Onufri's side is said to be the first to emerge from the rigid tradition of Byzantine painting and iconography.

Also of interest are the Albanian elements in Onufri's painting, its color, the famous red, the inner world that emerges with the small vibrations of the paintbrush, the fluctuations between solid theology and a certain Bektashism, as in Onufri's painting , after a detailed analysis, many purely secular elements emerge.

Seen in this prism as Borges, Zeqo connects the eras by hiding the peri. Well, the connection between Onufri and the Bektashis is very clear. It seems strange how Onufri is the first Bektashi.

Yes Zeqo deals with strange things.

This analysis is an endless work and I do not pretend to do full research for reasons of time and place, but I stopped at a few key points that caught my attention.

I completely agree with the writings that Zeqo's books have an internal autonomy and can even be read by opening any page, just like the Bible.

But this is a new, modern and reliable Bible.

Like the great Kadare, Moikom Zeqo is a phenomenon in Albanian literature and not in vain, but he approaches these two major and authoritarian figures.

In one place, Unamuno says that "Cervantes wrote about me centuries ago."

How I wish these two wise men that I value above all in Albanian letters wrote about me, but, I know that a Unamuno will come later.

The Moikom Zeqo phenomenon is the concentration of a high intellectuality, a new stage of Albanian literature and culture.

It is not difficult to dimension it, or rather the hierarchical dimensioning of Zeqo's books is a matter of time and understanding.

No one can say for sure that he has no ability to understand the great books. A sluggish critic gets in our way. We are often so stupid as to refer to newspapers and trust them as pharmaceutical notes of expired drugs.

Being structured in one book, the writer is never closed, but only open in all books.

It is elegant and magical to say that every true writer writes only one book in a lifetime.

This book may have several pages of genius paradoxes and capricious metaphors like Rembo or Whitman.

Let's not forget the extraordinary sketches with the renewal of powers with a permanent emancipation of Migjen.

Who said Homer wrote bold books?

Large essays are characterized not by the numerous written sheets. In Zeqo it could be the opening of a new era.

Traditional writing does not mean that there is no modernity. Modernity is rather an essence of conception and form.

But in the postmodern era, Zeqo with a new mindset creates a new language.

Surprisingly, the infinity of paradoxes also often creates difficulties.

Every paradox is the beginning of philosophy.

The gray Heraclitus knew this, apparently Borges conveyed the literature of paradoxes as the Spanish corridors, where the toreadors encounter bulls.

Zeqo also prefers the spectacle of ideas, but prefers some more secret clashes.

So he likes the mysticism of the Bektashis as a new form of Zarathustraism.

A transcendence of the poetic level since Zeqo in the 70's towards the emancipation of metaphors and thematic elaboration led him to a special transcendence of prose in the 90's. Thus, Zeqo's poetry and prose are the same. We marvel at their unity and think of special things or motives with multiple ambiguities.

As an old friend of Moikom Zeqo, I followed his creativity.

But only at this time his successes are more readable, he brings us new reading codes. It is not only culture that creates Moikomian literary symphony. A nebulous movement, which has to do with his genesis is ubiquitous in his books, as is life itself. The author almost ironizes the absolute formulas, but he looks at moral relativism with scorn, he is not afraid to satirize it. The inner lyricism of the word surprises you, although the poetic carelessness speaks more of a deliberate breaking of the rules, which comes from long experience.

The density of ideas is so great on a sheet of paper that other writers with the same subject could write dozens of pages.

This intellectual love for synthesis is rare and to some extent I can say that this writer is lonely.

So in this way, he seeks to demystify us and his world.

I know that evaluation acts are the most difficult acts.

Balzac is mentioned not only for his magnificent work, which he humbly called "Human Comedy."

He is said to be the only one in France to have discovered the talent hidden by Stendhal's public outcry.

This was not done by Sent Bevi or the prominent French critics and aesthetics.

Balzac's honesty in this case had a historical character. I don’t want to draw any parallels.

Nor do I want to say that this writing is merely the character of a revelation. Zeqo has always been a well-known public figure.

For reasons I cannot understand and therefore do not always want to explain, this man and creator is not properly understood.

Isn't that the case with the wonderful poet Ndre Mjeda? How the hell at all times, Mjeda is "unknown", "incomprehensible"? My writing is definitely an invitation to discussion.

This is how it should be understood. It takes time, care, strain, and obviously a lot of love to write about Zeqo's special books.

Because he deserves this love.

He himself has given and gives love.